Melîke Aydin

 

Cinîyê ke rayberê cuya xozayî yê, berardişê kulturî de bi keda xo, wayîrê parêke girîng ê. Cinîyê ke ramitiş dir eleqedar benê hem emrêk qij de xebityenê û hem zî keda înan nîna vînayîş. Komeleya Berardişê Ramitişî ya Mîyanneteweyî 15ê teşrîna verêne sey Roja Citkarê Cinî yê Dinya îlan kerd. Tirkîya de zî na roje 1997 ra heta nika yena pîrozkerdiş. Neteweyê Yewbîyaye (NY) zî 2008 ra heta nika na roje sey fermî pîroz keno.

 

'Rolê cinîyan ê ekonomî de'

 

Rêxistinê Xebatnayîşê yê Mîyanneteweyî (ILO) derheqê Roja Cinîyan ê Citkaran ê Dinya de wina vano: "Cinî ekonomîya bejayî de, sey citkar, karker û hewldêr rolêkê pîl û girîng kay kenê. Cinî eynî wextî de barê ke werd berê keye, tut û ewnîyayîşê heme keyeyî, berpirsyarîyêk pîl gênê serê xo. Vera nê, cinîyê herêmê bejayî, karanê bêpere de xebityenê, tewrbîyayîşê wareyê xizmetî sey weşîye, perwerde, mal û mulk û fînansî de rastê astengîyan yenê." ILO bi nê bale anceno serê problemê cinîyan.

 

Cinî bi binpaykerdişan dir yenê rî bi rî 

 

Tirkîya de roja ma ya ewro de cinîyê ke wareyê ramitişî de xebityenê sey karkerê mewsîmî yenê binamekerdiş. Cinîyê ke serê erdan de xebityenê, serrê peyîn de keda înan tewr zêde yenê binpaykerdiş. Bi rijnayîşê ekolojîkî dir, bi tesîrê vuryayîşê îklîmê globalî dir, citkarê cinî tewr zêde bi tesîr bî û serrê peyînan de waştişê înan yê ke vejênê vernê; heqê vatişî, rêxistinbîyayîş û xebata asayîşî yê.

 

Hem rêxiistinbîyayîşê meslegî hem yê cinsî

 

Cinîyê citkar yê dewa Adali ya Salîhlî ya Manîsayî de xebityenê dîyar kerdî ke ramitişê endustrîyel û ekonomîya bazarî tesîrêk pîl serê citkaran de keno û hemverê nê tesîran zî serê girîngîyê rêxistinbîyayîşê meslegî û cinsî de vindenê.

 

Rojane qîm nêkeno 

 

Fîrdevs Beyazçîçek a 30 serrî yo citkarî kena, dîyar kerd berardişo ke seba vindernayîşê îhracatî destê înan de maneno û vat: "Berardiş de yê ke esas qezenc kenê mabênçî yê. Ma heme citkar ê hem karker ê. Ez hem ewnîyena mangan ra, hem bi karkeran dir xebityena. Ez her çî kena. Ma qezenc nêkenê, mabênçî qezenc kenê. Yê ke tewr zêde xebityenê cinî yê. Pêwa nê hemverê keda xo nêgirewtî. Rojane qîm nêkeno."

 

Cinî prosesê qerargirewtişî de çin ê

 

Fîrdevse peynî de wina vat: "Prosesê qerargirewtişî de camêrdî estê. No zî ancax porsesê bêro de eşkeno bêro vurnayîş. Vurnayîş esto. Ma verê ra tewr baş ê."

 

'Citkarî mecbûr manenê erdan biroşê' 

 

Cinîya bi nameyê Sebahat Kalan ke 60 serrî ya bale ant serê girîngîyê keda berardişî de û vat: "Citkarî her ke şino kêm beno. Sebebê nê zî no yo; fabrîka zêde bîyê, ma nêzanê ke kam berardiş keno. La karkerî zî dewanê derdûdorî ra yê. Dewe de ciwanê ke citkarî bikerê nêmendê. Tewr zêde cinîyê ciwanî xebityenê."

 

'Semedê cinîyê citkarî paştdayîş çin o'

 

Hayel Aydin ke citkarî kena wina vat: "Semedê citkarê cinîyî paştdayîş nîno dayîş. Berardişê înan hetê Koperatîfê Kultur û  Kredî ra bi pereyêk kêm yenê girewtiş. Dewlete xebitnayîşê toximê herême qedexe kena û hewl dana ke merdimî girêdayê teberî bikero. Cinîyê citkarî ke debara keyeyî fikrîyenê, toximê hîbrît nêwazenê. Cinî paştdayîş danê ekonomîya keyeyî. Tutan danê wendiş. Wayîrê welatî vejênê. Vera JESî têkoşîn kenê. JES yeno manaya ke 20 serrî dima herrî mirena."

 

Asayîş û rêxistinbîyayîş wazenê 

 

Hayele tewr peyîn wina vat: "Cinîyê ke serê erdî de xebityenê sey citkar ney, sey karker vînenê. Bi pêroyî rewşa cinîyan baş nîya. Heqê vatişî tim ê camêrdan o. Waştişê cinîyan sîgorta yo. Karêkê bi asayîş o. Wa heqê înan komelî bibo. Ganî rêxistinbîyayîşê sendîkayî zêde bibo. Ez demêk nêzdî de bena endama Çîftçî-Senî. Her tim têkoşînê rêxistinkerde baş o.”