Di çanda kurdî de pîrozkirina Newrozê pir girîng e, ji ber ku li gorî baweriya gel, di nav gelê kurd de pîrozkirina vê cejnê dest pê kiriye. Ji bo wan ev ne tenê hatina biharê ye, ku di roja hevsengiyê de tê pîrozkirin, di heman demê de cejna sembola yekîtî, azadî, ronahî û vejînê ye. Û ew bi agir ve girêdayî ye.

 

Lîana Avdî

 

Cejna Newrozê yek ji cejnên herî kevnar ên li ser rûyê erdê ye ku ji aliyê gelek neteweyan ve wekî cejna biharê û nûbûna xwezayê tê pîrozkirin. Di sala 2009’an de Newroz ji aliyê UNESCO’yê ve kete lîsteya mîrateyên çandî yên ne maddî yên mirovahiyê. Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî 21ê Adarê Roja Cejna Newrozê ya Navneteweyî îlan kir.

 

Newroz di Împaratoriya de weke cejna olî ya Zerdeştiyê bû xwedî statuyeke fermî. Piştî dagirkirina Ereban jî, heta niha li her derê pîrozbahî berdewam dike. Di demên nûjen de, di rojên ku dikevin biharê de tê pîrozkirin. Divê were zanîn ku Newroz li Rojhilata Navîn tenê ji aliyê nûnerên wan gelên ku beriya hatina Ereban, belavbûna Îslamê û derketina Xîlafeta Ereban li wir dijiyan tê pîrozkirin. Li gorî vê yekê, weke mînak Newroz ji aliyê Ereban ve nayê pîrozkirin. Li Tirkiyeyê ji sala 1925'an heta 1991'ê pîrozkirina Newrozê bi fermî qedexe bû. Li Sûriyeyê pîrozbahiya Newrozê hê jî qedexe ye.

 

Peyva "Nevrûz" cara yekem di sedsala duyemîn a zayînê de di çavkaniyên de derketiye. Di van rojan de mîrên parêzgehên Împaratoriya diyarî ji Şahînşah re dianîn, di sedsalên pêşîn ên hebûna xwe de cejn ne tenê ji bo hatina sersalê, lê ji bo agir jî dihat dayîn. Hêjayî bibîrxistinê ye ku ev hêman bû ku ji aliyê nûnerên Zerdeştî, ola serdest a Îranê ve, beriya hatina Îslamê li van deran, dihat perizandin.

 

Kevneşopiyên Cejnê Wek cejnên din ên Îrana kevnar, Newroz jî di pirtûka sereke ya Zerdeştiyê - "Avesta" de derbas dibe. Li gorî Nivîsara Pîroz, di vê rojê de hemî niştecîhên rûyê erdê diviyabû ku salvegera din a peydabûna jiyanê li gerstêrka me pîroz bikin.

 

Cejna sersalê jî bi mîtolojiya Medan ve girêdayî ye. Tê bawerkirin ku li gor salnameya rojê di 21'ê Adarê de merasîma cenazeyê leheng Siyavûş hatiye kirin. Ev efsane di Avestaya Zerdeştî de jî derbas dibe. Li gor mîtolojiya Îranî lehengê Siyavûş ku ji aliyê Afrasîabê Turanî ve hatiye kuştin di vê rojê de hatiye definkirin. Ev efsane di Avestayê de hatiye vegotin. Di Şahnameya Firdewsî de bi berfirehî hatiye vegotin. “Ji çavkaniyên ku gihîştine destê me, diyar dibe ku roja merasîma cenazeyê Siyavûş bi navê “Nevrûz” bûye û her sal wek cejn tê pîrozkirin.” Tê zanîn ku di vê cejnê de hêmanên anîmîst hebûn. Di roja Newrozê de, Hindo-Aryenên kevnar îbadet dikirin ku jê re digotin "fravashi" - ruhên bav û kalên mirî. Ev adet piştre ji aliyê Zerdeştiya ku bû ola fermî ya Îranê hate qebûlkirin. Yek ji heft cejnên sereke yên Zerdeştiyan “hevdem bû bi dawiya zivistanê û berbanga biharê û derbasî cejna bîranîna giyanên bav û kalan (Novrûzê) bû. Kete şeva beriya ekînoksa biharê.

 

Zanyarê Brîtanî M. Boyce dide zanîn ku, ji bilî van hemûyan, di Zerdeştiyê de ev cejn rasterast ji bo agir hatiye diyarîkirin, ku Zerdeştiyên kevnar hêzeke jiyanê dihesibînin û jê re perestin.Di sedsalên pêşîn ên hebûna xwe de, cejn ne tenê ji bo destpêka sala nû, lê di heman demê de ji agir re jî hate terxankirin. Hêjayî bibîrxistinê ye ku ev hêman bû ku ji aliyê nûnerên Zerdeştî, ola serdest a Îranê ve, beriya hatina Îslamê li van deran, dihat perizandin.

 

Cejna destpêka sala nû û Newroza biharê bi kevneşopî li Îran, Efganîstan, Tacîkistan, Ozbekistan, Tirkmenistan, Azerbaycan, Albanya, Kirgizîstan, Tirkiye û Qazaxistanê tê pîrozkirin. Li Rûsyayê, ev cejn li Tatarstan, Bashkirya û Daxistanê populer e. Wekî din, ev roj ji hêla xwecihên ku li derveyî welatên wan dijîn, ji bo nimûne, niştecîhên rojhilatê Chinaînê, diyasporayên Dewletên Yekbûyî û Ewropaya rojava tê pîroz kirin.

 

Di çanda kurdî de pîrozkirina Newrozê pir girîng e, ji ber ku li gorî baweriya gel, di nav gelê kurd de pîrozkirina vê cejnê dest pê kiriye. Ji bo wan ev ne tenê hatina biharê ye, ku di roja hevsengiyê de tê pîrozkirin, di heman demê de cejna sembola yekîtî, azadî, ronahî û vejînê ye. Û ew bi agir ve girêdayî ye. Festîval di warê nasnameya kurdî de ji bo piraniya kurdan cihekî girîng digire. Her çiqas pîrozbahî cuda bin jî, mirov bi gelemperî ji bo pêşwazîkirina hatina biharê tên cem hev; cil û bergên rengîn li xwe dikin û bi hev re direqisin. Ev cejn bi pîrozbahiyê xwe çîrokeke pir balkêş heye.

 

Zahak, ku kurd jê re dibêjin Zuhak (Dehak), şahekî xerab bû, ku zeft kiribû û li ser milên wî mar şîn bûbûn. Desthilatdariya wî ya xerab bû sedem ku êdî bihar neyê Kurdistanê. Di vê demê de rojane du xort dihatin qurbankirin û mejiyê wan ji bo sivikkirina derdê wî pêşkêşî marên Zehak dikirin. Lê belê, ew zilamê ku rojane 2 ciwan qurban dikirin, di şûna wî de tenê rojê kesek dikuşt û mêjiyê xwe bi yê pez re tevlihev dikir da ku kesek din xilas bike. Ji ber ku nerazîbûna li hember desthilatdariya Zahak zêde bû, esilzade Fereydûn plana serhildanê kir. Serhildan bi serokatiya Kaveh (ku bi navê Kawa jî tê nasîn) (bi Osetî Kurdalagon), hesinkar bû, ku şeş kurên wî ji Zehak re winda kirin. Xortên ku ji qedera qurbaniyê rizgar bûne (ku li gor rîwayetan bav û kalên kurdan bûn, ji aliyê Kaveh ve hatin perwerdekirin û derbasî keleha Zahak bûn, li wir Kawa bi çakûç padîşah kuşt. Tê gotin ku Kawe paşê agir berdaye zozanan ji bo pîrozkirina serketinê û bang li alîgirên xwe bike; Vesna roja din vegeriya Kurdistanê.

 

20'ê Adarê bi kevneşopî wek roja ku Kawa, Zehak têk bir, tê pîrozkirin. Ev efsane niha ji aliyê kurdan ve tê bikaranîn ku bi bîr bînin ku ew miletekî cuda, bi hêz in û pêxistina agir ji wê demê ve bûye sembola azadiyê. Di Cejna Newrozê de kevneşopiya bazdana ser agir heye. Bazdana li ser agir dibû sembola ronahî, derbasbûna demsala tarî, zivistan û hatina biharê, demsala ronahiyê nîşan dide , yekîti û azadî ye.