Beşdarbûna zarokan a di biryargirtinê de, bihîstina dengê wan, mafzanîna wan yek ji bingehên esasî yên Peymana Mafên Zarokan, di warê parastina mafê zarokan de weke referanseke fermî ya navneteweyî tê dîtin. Îranê jî binê Peymana Mafên Zarokan îmze kiriye. Divê xalên vê peymanê jî bi cih bîne. Lê çiqas bi cih tîne?

 

Xecê Rêdûr 

 

Di navbera 10-17'ê mehê de Hefteya Mafê Mirovan e. Lê belê li çar aliyên welatê me binpêkirina mafên mirovan didomin. Bi taybet jî li dijî zarokan ev binpêkirina mafên gelek in. Welatên Peymana Parastina Mafê Zarokan îmze kirine jî xalên di peymanê de bi cih nînin. Destdirêjî, tundî, îşkence, zewaca di temenê zarokatiyê de li hemberî zarokan dikeve meriyetê. Li dijî vê yekê jî bi taybet têkoşîna jinên kurd û gelê Kurd didome. 

 

Ez dixwazim di destpêka gotina xwe de bibêjim ku li gor Unicefê zarok ew kes in ku ên temenenê wan di bin 18 saliyê de bin. Û niha em bên ser bersiva wê bê zarok û hebûna wan di xwepêşandanan de ji bo çi ye? Em li gor xalên zagonî û peymana mafê zarokan bersiv bidin. Lê mixabin li gor van xalan, em dibînin ew zarok ji wî mafî bêpar in û heta niha tu yek ji wan, ji bo zarokan nehatiye bicîhanîn.

 

Beşdarbûna zarokan a di biryargirtinê de, bihîstina dengê wan, mafzanîna wan yek ji bingehên esasî yên peymannameya mafê zarokan, di warê parastina mafê zarokan de weke referanseke fermî ya navneteweyî tê dîtin. Îranê jî binê Peymana Mafên Zarokan îmze kiriye. Divê xalên vê peymanê jî bi cih bîne. Lê çiqas bi cih tîne?

 

Lê di heqîqetê de ew xalên ku binpê dike û nayine cîh bi vê şêwazê ne:

 

Li gor Xala 4'an li welatan tê ferzkirin ku hemû îmkan û çavkaniyên xwe ji bo piştgiriya hemû mafên zarokan bi kar bînin, tevî beşdarbûna wan a di biryardayinê de.

 

Li gor Xala 15'an jî di peymanê de bal kişandine ser azadiya zarokan a avakirina komeleyan û beşdarbûna rêxistinan a li gorî zagonan.

 

Xalên 12 û 13 yên peymannameyê behsa mafê azadiya axaftinê, derbirîna ramanê û beşdarbûna di biryardayinê de dike, ji ber wê sedemê ew li gor berjewendiya zarokan rêzê ji mafê gihîştina azad a agahdariyê digire û lê belê li Îranê zarok ji wan herdu xalan bêpar e! 

 

Li gor Xala 17'yan mafê zarokan ê gihandina azad a agahiyan heye û rave dike.

 

Li gor Xala 16'an jî behsa girîngiya parastina nepeniya zarokan tê kirin, ku bi awayekî nerasterast bi pirsa beşdariya zarokan ve girêdayî ye.

 

1. Divê beşdarbûna zarokan bi dilxwazî be. Bi gotinek din, beşdarbûn mafek e, ne mecbûrî ye.

2. Divê beşdarbûn di hawîrdoreke guncav de ji bo zarokan û bi agahiya zelal û rast be.

3. Divê rêz ji ramanên zarokan bê girtin .

4. Mijara ku tê de ye divê bi hewcedariyên zarokan re têkildar be.

5. Tevlîbûn û tevdebûn divê bê cudakarî bin.

6. Divê rîskên gengaz û stratejiyên rû bi rû yê wê berçav bigirin.

7. Ji bo bidestxistina encaman divê planên şopandinê hebin.

8. Ji bo hemû kesên ku di çalakiyê de amade ne, tevî mezinan perwerdeyê bidin.

 

Di hemû rewşan de, prensîba girîng ew e ku dengê ku tê bihîstin dengê zarokan bi xwe ye û nêrînên wan di çalakiyan de bêne dîtin û bihîstin.

 

Hejmar û kalîteya beşdariyê dikare di sê astan de be, asta binesaziyê, rêbaza pêkanînê û di encamê de were nirxandin. Hebûna qanûnên ku beşdarbûna zarokan di biryardayînê de hêsan dike, dengê zarokan dihesibîne û rêzê li ramanên zarokan digire.

Ew ê ji me re vebêje ka beşdariya zarokan heta çi radeyê avakirî ye. Tevlêkirina zarokan di biryargirtinên mezin de, pêşxistina qanûnên tawanan û mafên hevwelatîbûbê, yan jî her biryargirtinek bi wan ve girêdayî, dikare ji bo beşdarbûna zarokan bibe nimûneyên avahîsaziyê.

Welatên pêşeng di warê cîbicîkirina peymana mafên zarokan de, konsey û meclîsên biryardanê yên ji bo zarokan li ser asta dibistan, karûbarê şaredarî û welat hatine avakirin û pêkanîna beşdariya zarokan pêk tînin. Di asta rêbaza pêkanînê de, nirxandina kalîteya beşdariya zarokan girîng dibe. Di vê qonaxê de, divê hûn li ser derb û xetereyên ji bo zarokan baldar bin. Pispor rîskên mûhtemel ên ji bo beşdarbûna zarokan di sê astan de dabeş dikin û ji bo her astê tedbîran dinirxînin da ku zirara muhtemel a li zarokan kêm bikin. Dema ku metirsî kêm tê nirxandin, tedbîrek taybetî ne hewce ye, lê di bûyera xetereyên navîn de an jî pêşbînîkirin, divê asta xetereyê bi berdewamî were şopandin.

 

Carinan plansaziya rêveberiyê ji nû ve bike û amade be ku di awayê beşdarbûnê de her cûre guhertinekê bike. Di rewşên ku rîsk ji asta navînî bilindtir de an jî zarok di xeterek mezin de ye, pêdivî ye ku celebê tevgerê, plana pêkanînê û rêbazê xebatê biguherînin. Di dawiyê de, ji bo rawestandina çalakiya hevkariyê ya xwestî dem digire. Lê rawestandina çalakiya hevkariyê nayê wateya rawestandina dengê zarok, lê bi gelemperî, ji bo parastina zarokan, erka gihandina dengê zarokan ji komek an kesên din re tê dayîn.

 

Îstatîstîkên tirsnak ên zewaca zarokan a li Îranê !

 

ÎQTİSADNEWS: Li gor amaran, hejmara zewacên keçên temenê ji 10 heta 14 salî di bihara sala 2021’ê de, li hember heman amarên bihara di sala borî de, bi zêdebûna %32, gihîştiye 9753 zewacê.

 

Li gor heman amaran di buhara sala 2021’ê de jî 45 hezar û 522 keçên di temenê ji 15 heta 19 salî de hatine zewicandin û ev jî li halekê ye ku ev amar tenê bi zewacên ku bi fermî di saziya sîvîl a welat de hatine tomarkirin e. Û li gor pisporan piraniya zewacên zarokan nayên tomarkirin û ev jî dibe sedema nebûna amarên rast a di vî warî de.

 

Ji aliyekî din ve, li gor amarên navborî, di buhara sala 2021’ê de, zewaca 6 kurên di bin 15 salî û 6573 kurên temenê wan ji 15 heta 19 salî jî hatiye tomarkirin. Herwiha di amarên demsalî yên zewacên kur û keçên temenên ji 15 heta 19 salî de, rekorek buhara îsal hatiye şikandin û hejmara zewacên tomarkirî yên keç û kurên temenê ji 15 heta 19 salî di buhara îsal de li gorî amarên demsalî yên bi vî rengî di du salên dawî de hejmara herî zêde ye.

 

Zarokên kar û kolanan bi binpêkirinên curbicur ên wek lêdan, heqaret, germahî, serma, birçîbûn û îstismara zayendî rû bi rû dimînin û ev jî dibe sedema derbên laşî, derûnî. Hîna jî li dora 160 mîlyon zarokên karker li seranserê cîhanê hene. Li gor amarên berdest, li welatê me 70 hezar zarok kar dikin (amarên ne fermî nêzîkî milyonekê ye) û tê gotin ku %80 ji wan biyanî ne û ne Îranî ne. Zarokên karker û zarokên kolanan rojane bi gelek îstîsmaran rû bi rû dimînin û ev jî dibe sedema derbên laşî û derûnî.

 

Herî kêm 900 hezar xwendekar neçar man dest ji xwendinê berdin. Ev amarek e ku berpirsên Wezareta Perwerdeyê bi awayekî herî geşbîn li ser keç û xortên ku divê di paşerojeke ne dûr de bibin avakerên paşeroja vî welatî pêşkêş bikin. Lê di sala xwendinê ya 1400-1401'an de, ew neçar mane ku dev ji xwendinê berdin, û hîn çarenivîsa wan a xwendinê ne diyar e. Di raporên Wezareta Kar û Barên Civakî ya di hikûmetên berê û perwerdeyê de hatine weşandin, “Xizanî” di vê mijarê de yekem sûc e û “Korona” jî bi nebûna xwendina bi sedhezaran xwendekar tê sûcdarkirin. Dema Korona hat, sala 2018'an bi dawî bû û di sala xwendinê ya 2016-2021'ê de kêşeya herî mezin a ku di sala xwendinê ya 2016-2021'ê de rastî malbatan hat, perwerdeya virtual û nebûna binesaziya perwerdeyê bû.

 

Ji ber nebûna xwendin û nivîsandina hin dêûbavan ji bo alîkariya zarokên xwe û nebûna înternet û tabletan, hejmareke mezin ji xwendekaran li deverên kêmxwendî, her wiha ji tirsa malbatan ku zarokên wan bi vîrûsa koronayê bikevin. Heta îstatîstîkên nêzî du milyon xwendekarên ji xwendinê mane hatin bihîstin. Lê amarên salên berî Koronayê li ser zarokên ku dev ji xwendinê berdane hatine weşandin û amarên sala xwendinê ya niha zêdetirî 900 hezar kesî ji xwendinê derdixin û sedema sereke ya vê yekê jî pirsgirêka hejarî û bêkariyê ye. Malbat ji bo perwerdehiya zarokên xwe fînanse bikin, li berxwe didin. 

 

Mafê perwerdehiya azad û gerdûnî yek ji mafên welatiyan e ku yek ji mafên bingehîn ên mirovî ye û Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirov tekezî li ser vî mafî dike. Di makezagon û prensîba 30'yî de ev yek hatiye îhmalkirin, lê ji aliyê hikûmetên wê demê ve hatiye paşguhkirin. Di xala 30'yemîn a makezagonê de hatiye diyarkirin ku hikûmet mecbûr e ku heta dawiya xwendina navîn ji bo hemû gelan îmkanên perwerdehiya bê pere dabîn bike û heta sînorê xwerêveberiya welat îmkanên xwendina bilind bi belaş berfireh bike. Di vê rewşa ku gelek malbat nikarin pereyên xwendina zarokên xwe bidin, lêçûna dibistanên nehikûmî gihîştiye zêdetirî 30 milyon tûmenî. Xwendekar di perwerdehiyê de bi kêmbûnek giran re rû bi rû ne.

 

Di belgeya guherîna bingehîn a perwerdehiyê de, bal kişandine ser kategoriya dadmendiya perwerdehiyê di warên wekî "guhdana perwerdehiyê a li herêmên kêm pêşkeftî, afirandina derfetên perwerdehiyê yên cihêreng û bi kalîte li herêmên bêpar ên gundan, derûdora bajaran, koçeran" de. Herwiha qanûnên çarem û pêncem ên pêşketinê jî tekezî li ser pêwîstiya guhdana bi perwerdeyê ya li deverên kêm pêşketî dikin.

 

Li gor lêkolîna “Komeleya Berevaniya Mafên Zarokan” amareke fermî û zelal derbarê hejmara xwekuştinên zarokan de li welat tune ye, lê lêkolînên vê saziya sivîl amaje bi xwekuştina zêdetirî ji 250 zarokan a di salên borî de dikin. 90-99. Lê ev amar tenê hejmara xwekuştinên ku di medyayê de hatine ragihandin e û hejmara rast jî zêdetir e. Tenêî statîstîkên fermî yên berdest girêdayî qeyda dewletê ne, ku dibêje li welat xwekujî pêncemîn sedema mirina ciwan û ciwanan e. Bi rastî, %3,89 ji mirinên di vî temenî de ji ber xwekuştinê ne. Li gorî heman lêkolînê, %48 ji xwekuştinên ku di medyayê de hatine ragihandin di nava van 10 salan de bi kur û %52 jî bi keçan re hatine ragihandin.

 

%45 ji xwekuştinan girêdayî temenên 9 heta 14 salî û % 55 ê din jî bi temenên 15 heta 18 salî ve girêdayî ne. Sedemên van xwekuştinan jî girîng in. %8 xizanî, %26 pirsgirêkên perwerdehiyê, %28 nakokiyên malbatê, %5 têkiliyên hestiyar, %8 tecawiz, %5 bandora fîlm û vîdeoyan, %20 jî xwekuştin ji ber zewaca bi zorê. Her wiha bajarên Tehran, Îsfehan û Hemedanê jî herî zêde xwekuştin e.