Semîha Alankuş

 

NAVENDA NÛÇEYAN - Jinên Kurd ruh anîn Peymana Xweseriya Herêmî ya Ewropî û her wiha modelek mînak ji bo pêşxistina temsîliyeta herêmî û demokrasiyê danîn.

 

Di çareseriya demokratîk a pirsgirêka Kurd de, xurtkirina rêveberiyên herêmî wekî yek ji stûnên girîng ên pêşxistina demokrasiyê tê dîtin. Rastiya ku gelê Kurd û jinên Kurd rola jinan wekî bingehek di rêveberiyên herêmî yên li Kurdistanê de digirin, ji hêla gelek koman ve bi ciddî tê destgirtin û çavkaniya îlhamê ye. Li cîhanê mînakên jinan di rêveberiyên herêmî de wekî yên li Kurdistanê tune ne, an jî pir kêm in.

 

Her çiqas beşdariya jinan di rêveberiyên herêmî yên Kurdistanê de girîng be jî, yek ji mijarên ku di pêvajoyên dawî de hatiye nîqaşkirin, Peymana Xweseriya Herêmî ya Konseya Ewropayê ye. Ev Peyman ji bo pêşxistina demokrasiyê li asta herêmî li Tirkiyeyê pir girîng tê hesibandin. Dê kêrhatî be ku mirov lê binêre ka gelo di Peymana Xweseriya Herêmî ya Ewropayê de pirsgirêkên der barê jinan de hatine destnîşankirin û ew çawa têne çareserkirin.

 

Bê guman, demokrasî ne tenê bi sindoqên dengdanê ve girêdayî ye. Ji bo ku em behsa demokrasiyeke rastîn bikin, divê her takekesek bikaribe beşdarî pêvajoyên biryardanê bibe û ev beşdarbûn divê ne tenê bi asta neteweyî ve sînordar be. Ji ber ku qada ku demokrasî bi rastî lê tê şekildan û têkiliya wê ya rasterast bi welatiyan re heye, rêveberiyên herêmî ne. Ji ber vê yekê, temsîliyeta jinan di asta herêmî de ne tenê mijarek siyasî ye, lê di heman demê de mijarek wekheviya civakî ye ku rasterast bi kalîteya demokrasiyê ve girêdayî ye.

 

Peymana Xweseriya Herêmî çi dibêje?

 

Peymana Xweseriya Herêmî, ku di sala 1985'an de ji aliyê Konseya Ewropayê ve hatiye pejirandin û di sala 1988'an de ji aliyê Tirkiyeyê ve hatiye pejirandin, misoger dike ku rêveberiyên herêmî dikarin bi desthilat û çavkaniyên xwe yên taybet di berjewendiya giştî de tevbigerin. Bi kurtasî, Peyman dibêje: "Berpirsiyariya giştî divê bi tercîhî ji aliyê rayedarên herî nêzîkî welatiyan ve were kirin."

 

Ev daxuyanî biryarên ku divê li ser asta herêmî ne li ser asta navendî werin dayîn teşwîq dike. Lêbelê, pirsek girîng ew e ku kî van biryaran dide. Ger jin di rêveberiyên herêmî de nebin, biryarên ku têne dayîn nikarin wekheviya civakî temsîl bikin. Ji ber ku temsîliyet ne tenê mijarek hejmarî ye; ew di heman demê de tê wateya anîna ezmûnên civakî yên cûda di pêvajoya biryardanê de.

 

Li Tirkiyeyê temsîliyet 

 

Tevî pîvanên Konseya Ewropayê û prensîbên wekheviya zayendî, temsîliyeta jinan di rêveberiyên herêmî yên Tirkiyeyê de pir kêm e. Tenê ji sedî 3'yê şaredarên ku di hilbijartinên herêmî yên 2024'an de hatine hilbijartin jin in. Rêjeya jinan di encumenên parêzgeh û şaredariyan de jî ji sedî 11 kêmtir e. Piraniya xizmetên herêmî ji bo jinan ji hêla encumenên ku mêr serdest in ve têne destnîşankirin. Ev rewş ne tenê dibe sedema pirsgirêkek temsîliyetê, lê di heman demê de dibe sedema nedîtîna hewcedarî û daxwazên jinan di asta herêmî de.

 

Nêzîkatiya Konseya Ewropayê ya li hember wekheviya zayendî

 

Her çend di Destûra Rêveberiya Herêmî de peyva "jin" rasterast nehatiye bikaranîn jî, Konseya Ewropayê bi belgeyên temamker re bi demê re ev kêmasî çareser kiriye. Stratejiyên Wekheviya Zayendî yên Konseya Ewropayê berpirsiyariya çalak a rayedarên herêmî ji bo bidestxistina wekheviya zayendî tekez dikin. Mînakî, Destûra Ewropî ya Wekheviya Jin û Mêran (2006) ji şaredariyan dixwaze ku polîtîkayên li ser bingeha wekheviya zayendî pêş bixin. Kongreya Desthilatên Herêmî û Herêmî yên Ewropayê avakirina yekîneyên budçekirin û wekheviyê yên li ser bingeha zayendî di rêveberiyên herêmî de teşwîq dike.

 

Mirov dikare vê bibêje: Ger şaredariyek stargehan veneke (em dikarin vê yekê wekî nevekirina navendên jiyanê ji bo jinan jî bi nav bikin), ger ewlehiya jinan di veguhestina giştî de li ber çavan negire, ger polîtîkayên derbarê keda jinan de pêş nexe û ger newekheviya ku jin dijîn nebîne, divê ev rewş ne tenê wekî "xizmeteke xelet" lê di heman demê de wekî demokrasiyeke kêmasî an jî nebûna demokrasiyê di eslê xwe de were hesibandin.

 

Bi gotineke din, temsîla jinan di asta herêmî de di heman demê de temsîla ezmûnên jiyana jinan, têkoşîna wan a bi tundiyê re, rêbazên wan ên li hember xizaniyê û xuyabûna wan di qada giştî de ye. Bêyî vê temsîlê, her polîtîkayeke herêmî ya ku were pêşxistin dê tenê ji nîvê nifûsê re xitab bike û ji ber vê yekê ji hêla rewatiyê ve pirsgirêk e.

 

Bêyî temsîliyetê wekhevî nabe

 

Hikûmetên herêmî ne tenê avahiyên ku xizmetên berhevkirina çopê an asfaltkirinê peyda dikin in. Ew avahiyên ku jiyan bi awayekî rasterast tê de tê organîzekirin û têkiliyên rasterast bi welatiyan re têne danîn in. Ji ber vê yekê, temsîliyeta jinan di van avahiyan de nîşaneya kalîteya demokrasiyê ye. Ger jin li herêmê neyên temsîlkirin, demokrasî netemam e. Û di demokrasiyeke netemam de, kes bi rastî azad nîne.

 

Li Kurdistanê temsîliyet

 

Ew rastî ku Peymana Xweseriya Herêmî ya Ewropî li Tirkiyeyê nayê bicîhanîn û Tirkiye hewl dide ku bi tayînkirina qeyûman ji bo şaredariyên li Kurdistanê û di demên dawî de li Tirkiyeyê, îradeya gel û îradeya jinan bi sîstema hevşaredariyê li Kurdistanê paşguh bike, hîn jî pirsgirêkek girîng e. Ev yek jî bi awayekî berbiçav nîşan dide ka hikûmet li Tirkiyeyê çawa demokrasiyê birêve dibe. Lêbelê, hêjayî gotinê ye ku temsîliyeta di rêveberiyên herêmî de ku qonax û astek girîng a têkoşîna jinan a ji bo azadiyê li Kurdistanê temsîl dike, pir girîng e. Li Tirkiyeyê, temsîliyeta jinan di rêveberiyên herêmî de ku tenê ji sedî 3'ye, tevî hikûmeta bi sîstema hevserokatiyê, li Kurdistanê jî gavek cuda afirand. Sîstema hevserokatiyê di hilbijartinên rêveberiyên herêmî yên di sala 2024'an de hate bicîhanîn. Bi vê sîstemê re, hem derbarê rêveberiyên herêmî û hem jî temsîliyeta jinan de, di her warî de astek girîng a temsîliyetê derketiye holê. Jinên Kurd nîşan dane ku divê demokrasî çawa li herêmê were avakirin. Ji ber vê yekê, wan hem ruh û naverok dane Peymana Xweseriya Herêmî ya Ewropî û hem jî perspektîfek rewşenbîrî, rêxistinî û sîstemîk li ser rêveberiya herêmî û demokrasiya pêşerojê afirandine.